Tiễn Bạn, Nhớ Chuyện Ngày Xưa

Nguyễn Mạnh Quang

https://sachhiem.net/NMQ/NMQ015.php

07 tháng 3, 2009

Xúc động khi nghe tin bạn Hà Mai Phương từ trần (23 tháng 2, 2009), nhắc lại những ngày cùng ngồi bên nhau dưới mái trường Đại Học Sư Phạm Sài Gòn về những kỷ niệm trong việc ghi bài và tìm tài liệu.

Khóa 4 Sử Địa chúng tôi có 40 sinh viên trúng tuyển, trong đó có khoảng một nửa là người miền Nam và 1 nửa là dân Bắc Kỳ di cư. Tất cả có vào khỏang 4 hay 5 người học chương trình Pháp và độ 4, 5 ngưiời chỉ học theo chương trình Pháp đến Đệ Tam (lớp 10) hay Đệ Nhị (lớp 11).

Phần lớn sinh viên người Nam thường có thái độ khinh rẻ và kỳ thị người Bắc. Họ thường dùng cụm từ hàm ý nghĩa không  đẹp như “Bắc Kỳ xao”, “Bắc Kỳ lưu manh”, "dân rau muống" để gọi dân Bắc Kỳ. Tình trạng này cxng giống như người Pháp dùng cụm từ "Les corbeaux noirs" để nói về các ông tu sĩ Công Giáo.

Họ gọi như vậy cũng đúng và cũng không đúng.

ĐÚNG là vì chỉ có một số khoảng 5, 6 người có những hành vi đã làm cho những sinh viên người Nam có lý do để khinh khi. (Chuyện này sẽ điược nói sau.)

KHÔNG ĐÚNG là vì gọi như vậy có tính cách vơ đũa cả nắm. Trong số hơn 10 sinh viên gốc Bắc Kỳ di cư, chỉ có mấy người “xạo” và “lưu manh” đúng như họ nói. Còn rất nhiều người khác là những người chân chất, hiền lành, thật thà như đếm, cung cách hành xử của họ rất là chững chạc và nghiêm túc. Đó là các bạn Hà Mai Phương (người Nam Định), Phan Thị Quỳnh Dzư (Thái Bình), Lương Văn Liên (Thái Bình), Nguyễn Hà Trỵ (Thái Bình), Vũ Lượng (không biết thuộc tỉnh nào ở Bắc).

Toàn lớp, suốt trong ba niên học, có khoảng hơn 10 giáo sư giảng dạy, trong đó có gần một nửa là người Pháp.

► Các giáo sư người Việt gồm có

Giáo-sư Tăng Xuân An dạy địa lý Việt Nam,

Giáo-sư Hùynh Văn Hai dạy môn sư phạm thực tập,

Giáo-sư Nguyễn Ngọc Cư dạy sử Trung Cổ Việt Nam,

Giiáo–sư Nguyễn Khắc Kham dạy Sử Ấn Độ,

Giáo-sư Trương Bửu Lâm dạy phương pháp sử,

Giáo-sư Quách Thanh Tâm dạy cổ sử Ai Cập, cổ sử La Mã và đia lý thực hành,

Giáo-sư Phan Thi Nguyệt Minh (Bà Nguyền Văn Thơ) dạy Anh văn,

Giáo-sư Nguyễn Huy Bảo và Giáo Sư Trương Công Cừu dạy môn tâm lý sư phạm,

Giáo-sư Tước dạy môn quản trị học đường,

Giáo sư Bửu Lịch và Giáo-sư Nguyễn Biình Minh dạy môn xã hội học,

Giáo-sư Nguyễn Bá Nhẫn dạy môn địa lý tài nguyên thiên nhiên.

► Các giáo sư người Pháp gồm có:

Giáo-sư Rescoussier dạy môn Climatology,

Giáo-sư Teulière dạy môn Geography humaine,

Giáo-sư Bourrier dạy môn Sử Trung Cổ Âu Châu,

Giáo-sư Flamand dạy môn Sử Nhật Bản và Sử Đông Nam Á,

Bà Teulière dạy môn Pháp Văn.

Khó khăn 1: Học ban sử mà chúng tôi không có một nguồn tài liệu nào cả. Nhà trường và các giáo sư cũng không có sách giáo khoa để phân phát hay bán cho chúng tôi như ở bên trường Luật Sàigòn hay ở các đại học Hoa Kỳ, Canada. Tất cả chỉ trông cậy vào những lời giảng dạy của giáo sư ở trong lớp.

Khó khăn 2: Một số các giáo sư khi giảng bải hoặc là chỉ nhìn lên trần như thày Trương Bửu Lâm, hoặc là chỉ cúi mặt nhìn vào tài liệu hay sách đọc (như Giáo-sư Nguyễn Khắc Kham và Giáo-sư Nguyễn Ngọc Cư) và nói thao thao bất tuyệt mà không ngó ngàng nhìn  đến sinh viên xem họ có hiểu bài hay ghi được những lời giảng dạy hay không.

Các giáo sư người Pháp giảng dạy tương đối chậm rãi. Thế nhưng, dù là chậm rãi đến đâu đi nữa thì hơn 90% sinh viên trong lớp cũng chẳng hiểu gì cả, nói chi đến chuyện “ghi bài”.

Mối âu lo: Mối âu lo này là khó khăn 1 và 2 gây ra. Không có sách giáo khoa, không có tài liệu, không ghi được lời giảng của giáo sư, anh em chúng tôi lấy đâu ra tài liệu để học và thi? Cũng vì thế, đã có một số anh em ở lớp trước đã bị rớt ở lại, hiện đang ngồi học chung với chúng tôi.

Vì tình trạng nguy ngập như vậy, cho nên toàn thể anh em trong lớp đều đồng ý đưa tôi lên làm trưởng lớp để tìm cách giải quyết. Các bạn đều cho rằng tôi lớn tuổi hơn, đã từng là quân nhân và công chức, tính tình thật thà, mau mắn, luôn luôn có thái độ nghiêm túc và chững chạc. Thực ra, mối âu lo này cũng là môi lo rất lớn đối với tôi. Vì thế mà tôi sốt sắng nhận lời làm trưởng lớp.

Tôi nói với anh em: Muốn vượt qua những khó khăn trên đây, chúng ta cần phải thành lập hai  ban ghi bài: Một ban ghi bài tiếng Pháp và một ban ghi bài tiếng Việt.

Về vấn đề ghi bài tiếng Pháp, toàn lớp chỉ có một mình anh Bùi Văn Thuật là có thể ghi được trọn vẹn và anh Thuật nhận lãnh công việc này. Có một số anh em khác nói rằng cũng đã học chương trình Pháp và có tú tài Pháp, nhưng lại không ghi được. Chuyện đó cũng rất bình thường.

Về vấn đề ghi bài tiếng Việt, anh em đều đồng ý giới hạn chỉ ghi bài học của các Giáo-sư Nguyễn Ngọc Cư, Nguyễn Khắc Kham, Trương Bửu Lâm, còn các bài giảng của các giáo sư khác, anh em phải tự lo lấy. Anh Hà Mai Phương, anh Bùi Bá Nhẫn, anh Võ Thanh Sum và tôi đảm trách việc ghi bài tiếng Việt của các giáo sư trên đây.

Sau đó, tôi đề nghị anh Hà Mai Phương làm thư ký (mà tôi gọi là bí thư), chị Phan Thị Quỳnh Dzư làm thủ qũy và anh Võ Thanh Sum phụ tá giúp tôi. Tất cả anh em đều đồng ý. Mấy cái chức vụ “vác ngà voi” này được anh em toàn lớp tái chỉ định cho đến khi ra trường.

Khó khăn 3: Việc ghi bài mất rất nhiều thì giờ, vì rằng ghi xong, phải đọc đi, đọc lại để hiệu chính và sửa lại sao cho rõ ràng để người đánh máy có thể đọc được, rồi lại phải thuê người đánh máy và in Ronéo. Do đó, công lao của những người ghi bài không phải là nhỏ. Tôi nói với các anh em rằng: Học bổng của chúng ta là 1500 đồng một tháng. Hiện này, tiền lương hàng tháng của anh em quân nhân binh nhì chỉ có 516 đồng, và anh em tân binh quân dịch chỉ có 4 đồng một ngày hay 120 đồng một tháng. Như vậy, nếu so với đồng lương của anh em quân nhân, học bổng của chúng ta nhiều hơn gấp 3 lần. Vậy xin đề nghị, mỗi tháng trong niên học (không tính 3 tháng hè), chúng ta trích ra 50 đồng góp vào quỹ của lớp.

Khỏan tiền này dùng để thuê người đánh máy, chi phí cho các phí khỏan in ronéo, mua bông tặng các giáo sư vào dịp tết, tiền trả cho Giáo-sư Rescoussier kiểm soát bài climatology (tính theo số trang), và tiển trả công cho anh Bùi Văn Thuật ghi bài tiếng Pháp và đánh máy stencil. Xin gửi tiền đóng góp này đến chị Phan Thị Quỳnh Dzư (thủ quỹ). Tất cả mọi người đều đồng ý. [Các giáo sư Teulière, Bourrier và Flamand biết chúng tôi có ghi bài và in ra để phân phối cho nhau học, nhưng lờ đi, không đặt ra vấn đề kiểm soát xem chúng tôi ghi có đúng hay không, cho nên không đòi trả tiền.]

Thấy rằng chi phí nhiều quá, tôi đề nghị anh em trong ban ghi bài tiếng Việt nên đóng tiền vào quỹ giống như các anh em khác ở trong lớp. Các anh Hà Mai Phương, Bùi Bá Nhẫn và  Võ Thanh Sum đều đồng ý. Thế là khó khăn 3 đã được giải quyết và cũng là giải quyết cả khó khăn 1 và 2.

Khó khăn 4: Trong số 40 anh em cùng lớp, có tới 5 hay 6 người, không chịu đóng tiền, nhưng tới khi có bài phân phối, thì họ lại nằng nặc đòi lấy bài. Chị Phan Thị Quỳnh Dzư nhắc nhở họ đóng tiền thì họ nói cho qua. Tôi đến nói chuyện trực tiếp với những anh em này, họ cũng nói cho qua. Có lúc tôi phải làm găng, nghĩa là giữ bài lại, thì họ gây gỗ, nói toàn những lời “anh chị” không hợp với tư cách sinh viên sư phạm. Tôi đành phải đấu dịu theo tinh thần “dĩ hòa vi qúy” để giữ cái vẻ đẹp cho lớp học.

Điều đáng buồn là cả 5, 6 anh bạn “đặc biệt” này đều là dân Bắc Kỳ di cư mà hầu hết là những người đồng đạo với Tổng Thống Diệm lúc bấy giờ. Cung cách hành xử ngang ngược của họ giống như mấy ông an ninh quân đội trong Không Quân và các ông công an, mật vụ mà tôi đã thường gặp. Hầu hết mấy người này thường chỉ đến lớp ký tên hiện diện trong bảng điểm danh rồi “lỉnh” hay “chuồn” mất. Đặc biệt là hai anh bạn cùng có họ và tên nếu viết tắt đều là NgThCh. Một trong hai anh này, ngày nào cũng như ngày nào, ký tên xong, rồi “lỉnh” ra quán ăn bên gốc cây điệp ở sau trường, ngồi uống bia, mặt đỏ gay.

Có người cho biết, khi còn ở Bắc, anh bạn này đã từng là lính đạo từ khi mới có 16 tuổi và đã có những hành động đối với người dân lương ở các làng xung quanh giống như những người lính đạo trong các đoàn quân thập tự ở Âu Châu trong thời Trung Cổ khi tiến vào vùng Palestine và miền Nam nước Pháp. Có người nghi ngờ họ là mật vụ của chính quyền. Lại có người cho rằng họ là người của các ông linh mục đưa vào. Đối với họ, thi cử chỉ là chiếu lệ, không thành vấn đề, vì dù thế nào họ cũng lên lớp và cũng ra trường như ai. Cái thời “Nhất Chúa, nhì Cha, thứ ba Ngô Tổng Thống”[i] là như vậy! Họ là “dân Chúa”, ai mà dám đụng tới?

Vì các anh em sinh viên người Nam, nhất là anh NgK Kh (Công Giáo) rất ghét dân Bắc Kỳ, tôi tâm sự và dặn dò anh Hà Mai Phương và chị Phan Thị Quỳnh Dzư đừng để cho anh em sinh viên khác biết về chuyện mấy ông bạn Bắc Kỳ không chịu đóng tiền. Chuyện này tuy chỉ là cá nhân, nhưng liên hệ đến danh dự người Bắc. Nếu biết được, anh em sinh viên người Nam chắc chắn sẽ dùng chuyện này để chứng minh cái đặc tính “xạo” và “lưu manh” của người Bắc và họ sẽ lấy đó làm cái cớ để nhục mạ và bếu riếu tất cả tụi mình. Cả anh Phương và chị Dzư đều đồng ý như vậy.

Tình trạng này cứ thế kéo dài và cả ba niên học. Cả ba chúng tôi đều nhẫn nại chịu đựng cho đến khi ra trường.

Chuyện bên lề 1: Vào khoảng hạ tuần tháng 4 Dương lịch, sinh viên Trường Đại Học Sư Phạm Sàigòn đã rộn ràng thi các bài thi cuối niên khóa và vào khoảng một hai ngày đầu tháng 5là có kết quả. Sau đó, sinh viên được nghỉ hè và đến khoảng giữa tháng 8 Dương Lịch thì trường bắt đầu hoạt động cho niên  khóa tới.

Không biết các khóa trước và các khóa sau chúng tôi như thế nào. Riêng Khóa 4 (1961-1962), tôi thấy mùa hè năm 1962 và 1963, Đại Học Sàigòn  có tổ chức khoảng 200 sinh viên di du ngoạn Đa Lạt dưới quyền hướng dẫn của ông Tăng Kim Tây (không biết có phải là giáo sư hay không) với sự phối hợp của Tổng Hội Sinh Viên. Thời gian ở Đà Lạt vào khoàng 10 ngày. Mỗi trường đều cử một số sinh viêm tham dự. Tất cả tốn phí di chuyển ăn và ở đều do tiền viện trợ Mỹ đài thọ. Cả hai kỳ hè năm 1962 và 1963, tôi và anh Hà Mai Phương đều được trường đề cử tham dự chuyến đi này. Có lẽ  vì tôi là trưởng lớp và anh Phương là thư ký.

Trong chuyến đi vào  mùa hè năm 1962, tất cả anh em sinh viên được đưa đến lưu ngụ trong đại học xá Đà Lạt. Ở đây, anh Hà Mai Phương thường rủ tôi đên thăm gia đình hai cô Lưu Thị Lục Tần  và Lưu Chu Thanh Tảo tai nhà số 21 Đường Võ Tánh. Lúc đó, cô Lục Tần vào khoảng  17 hay 18 và cô Thanh Tảo vào khoảng 16 hay 17.  Cô nào cũng xinh như mộng, đẹp tuyệt trần. Chắc chắn là bất kỳ chàng trai nào gặp hai nàng Kiều này cũng bị hớp hồn. Đã có lmột lần tôi nói với Phương rằng, ngày xưa Tào Tháo mới chỉ nghe thấy tiếng đồn về sắc đẹp của Đại Kiều và Tiểu Kiều mà đã mê mẩn viết thành một câu thơ "Đồng Tước thâm xuân tỏa nhị Kiều." (Một nền Đồng Tước khóa xuân hai Kiều.) Bây giờ, chúng ta đã gặp nhị Kiều này bằng xương bằng thịt, Phương có nghĩ rằng, chúng ta phải xây nhà vàng để nhốt hai nàng Kiều này lại không?  Phương cười nói, "Nếu làm được, thì mình cũng làm!"

Chuyến đi du ngoạn vào mùa hè năm 1963, chúng tôi được đưa đến ở Lữ Quán Thanh Niên, không cách xa Chợ Hòa Bình là bao nhiêu và cũng rất gần nhà số 21 Đường Võ Tánh. Tôi cũng được Phương dẫn đến đây thăm gia đình của hai nàng Kiều  và cũng là để  được  nói chuyện với người đẹp Đà Lạt. Tôi có cảm tưởng là  Phương và cô Thanh Tảo đã  có cảm tình sâu đậm với nhau rồi. Còn tôi và cô Lục Tần thì  dù là "tình trong như đã,  nhưng mặt ngoài còn e" 

Mùa hè năm 1964,  lúc này,  Tướng  Nguyễn Khánh đang nắm giữ chức vụ thủ tướng. Chương trình du ngoạn của anh em chúng tôi vẫn đưiợc tiến hành và cũng do tiền Mỹ viện trợ đài thọ, nhưng do tổ chức Thanh Niên Thiện Chí đảm nhiệm và giới hạn chỉ có 100 sinh viên và học sinh tham dự. Hai anh Huỳnh Phú Hạnh và Võ Thanh Sum (đều là người  cùng lớp Sử Địa của chúng tôi) được chỉ định lãnh trách nhiệm điều khiển chuyến đi này, chứ không phải  do ông Tăng Kim Tây điều khiển nữa. Tôi được chỉ định làm quản lý mua thực phẩm và nấu ăn cho tanh em. Thay vì đi Đà Lạt, ban tổ chức đưa anh em học sinh sinh viên lên cắm trị tại Buôn Chu Đăng (viết như vậy không biết có đúng không), cách thị trấn Ban Mê Thuột khoảng 17 cây số về phía bắc. Thời gian là 10 ngày. Chuyên đi này không có anh Hà Mai Phương. Có lẽ anh mắc phải đi Đà Lạt. Khi đi, chúng tôi dùng xe đò lên Ban Mê Thuột, rồi dùng xe Lambretta ba bánh di chuyển tới Buôn Chu Đăng. Khi về, chúng tôii được đưa về bằng máy may Hàng Không Việt Nam. 

Chuyện bên lề 2: Anh Lâm Văn Bé (người miền Nam) đến định cư ờ Montréal (Quebec) từ năm 1975. Chị Phan Thị Quỳnh Dzư cùng gia đình đi theo diện bảo lãnh đến định cư tại thành phố này vào khoảng năm 1982. Tha hương ngộ cố tri. Anh Bé gặp lại chị Dzư mừng lắm và có chuyện gì họ cũng thông tin báo cho nhau biết.

Như đã nói ở trên, chị Dzư là người chân chất, thật thà, dễ bỏ qua những cái gì không tốt của các bạn. Cũng vì thế mà khi có tin một trong "những gánh nặng năm xưa" (NgThCh.) đến định cư ở thành phố này, Chị Dzư vẫn đến gặp để hàn huyên.

Tình cờ, trong một tiệc cưới, có cả các bạn ở trong đó. Muốn tạo một bất ngờ cho các bạn, chi Dzư mau mắn đưa anh Bé đến bàn khác, để gặp "một người bạn cũ". Khi đến nơi, chị Dzư giới thiệu, anh NgThCh mừng ra mặt, đứng lên, vừa chào vừa chìa bàn tay ra, nhưng, đúng là "bất ngờ," anh Bé không thèm đáp lễ, ngoảnh mặt bỏ đi.

Chuyện này cho chúng ta thấy rõ hai khía cạnh:

Khía cánh thứ nhât: Anh Lâm Văn Bé là người miền Nam. Ở vào thế hệ của anh, tất nhiên là không thể tránh khỏi cái đặc tính khinh chê dân Bắc kỳ là “xạo” và “lưu manh”. Tuy nhiên, chị Dzư và cá nhân tôi đều là dân Bắc Kỳ di cư. Ấy thế mà anh Bé vẫn rất lịch thiệp đối với chúng tôi, giống như những người bạn miền Nam. Khi tôi du học ở Mỹ mới về, vào khòang đầu năm 1970, tôi cùng anh Võ Thanh Sum đến thăm anh Lâm Văn Bé. Lúc bấy giờ anh đang giữ chức Chánh Sở Giáo Dục giống như chức Trưởng Ty Giáo Dục ở Mỹ Tho. Gặp chúng tôi, anh Bé rất vui mừng và điệu hai đứa chúng tôi ra một nhà hàng sang trọng ở trên bờ sông để thết chúng tôi một chầu ăn rất là thịnh sọan.

Khía cạnh thứ hai: Có lẽ ngoài việc không đóng tiền quỹ cho lớp ròng rã 3 năm ở Đại Học Sư Phạm Sàigòn, anh bạn NgThCh  còn biểu hiện tư cách không tốt như thế nào đã in sâu trong trí nhớ anh Bé. Vì thế mới có tình trạng giáp mặt nhau mà không thèm bắt tay và bỏ đi liền như vậy.

Nhắc lại đây những gương mặt khác nhau trong những kỷ niệm giống nhau hoàn toàn không phải để làm bài học nào cho ai nữa. Chúng ta đã giả từ nhau ở cổng trường, vài người trong chúng ta được hân hạnh tương phùng thêm chốc lát. Rồi thì chúng ta cũng đến lúc giã từ nhau lần cuối, người trước người sau.

Đời còn lại gì ngoài những tấm lòng ?

 

Nguyễn Mạnh Quang -

Ngày 1/3/2009 - Ngày lễ mai táng của bạn Hà Mai Phương

Phụ đính: Khóc Bạn Hà Mai Phương

---

[i] Nguyễn Ngọc Ngạn, Xóm Đạo (Đông Kinh, Nhật Bản: Tân Văn, Xóm Đạo, 2003), tr. 18.

 

Trang Lịch Sử