 |
14 tháng 2, 2009
|
Khổng Tử từng dạy: "Nén mình theo lễ là người" (Khắc
kỷ phục lễ vi nhân). Lễ là những chuẩn mực, những quy
tắc, nguyên tắc trong cuộc sống. Những chuẩn mực ấy
hướng dẫn lối sống, nhận thức nơi mỗi con người. Đó cũng
chính là ý nghĩa nền tảng của giáo dục: "Tiên học lễ,
hậu học văn".
Lễ nâng tầm cho nhân cách, đạo đức, văn hóa, phong
tục, lối sống. Lễ điều hòa các mối quan hệ xã hội từ vua
quan đến cha con, chồng vợ, bạn bè… Lễ quan trọng đến
mức người ta chú trọng giáo dục con người ngay từ trong
bào thai, từ đó một con người khi được sinh ra và lớn
lên sẽ có những nền tảng tâm thức để tiếp thu những
chuẩn làm người cơ bản khác.
Các tôn giáo truyền thống của Việt Nam đã quan tâm
đến chữ Lễ ngay trong các chuẩn mực, quy tắc, nguyên tắc
căn bản của mình cụ thể bằng giới luật, quy điều. Nhưng
điều đó không hề có tính chất ràng buộc pháp lý cho nên
nghiêng nhiều hơn về các nguyên tắc đạo đức (tốt xấu
trong hành vi ứng xử). Và chính các nguyên tắc này hình
thành nên những giá trị ứng xử tích cực, tác động không
nhỏ vào quan niệm xã hội.
Không chỉ kêu gọi mọi người giữ gìn đạo đức, chuẩn
mực bằng khuyến khích tôn giáo, nhà nước, trong thực
tiễn phát triển của mình, còn định ra pháp luật để giữ
vững trật tự xã hội. Vừa ngăn ngừa bằng pháp luật, vừa
khuyến khích các hành vi ứng xử đúng mực và có chuẩn là
những điều kiện cần thiết để xã hội có được sự ổn định,
thanh bình. Không khó để có thể từ Lễ mà nhìn ra quốc
lễ, quốc đức, thậm chí quốc vận của cả một dân tộc.
Trong những ngày gần đây, báo Vietnamnet có tổ chức
diễn đàn thảo luận "Làm thế nào để lễ đúng lễ, hội ra
hội?".
Có lẽ, về mặt lý thuyết, chúng ta không thiếu những
bài viết, những công trình hội thảo khoa học bàn về lễ
hội. Ngay cả việc "làm thế nào…" cũng đã được đưa ra bàn
thảo nhiều lần, trong nhiều năm nay. Thế thì vì lý do gì
đến nay chúng ta vẫn phải bàn việc "Làm thế nào để lễ
đúng lễ, hội ra hội?".
Nếu lấy lý do vì thấy cảnh lễ hội diễn ra xô bồ, chặt
chém, xả rác (ở một góc cận cảnh nào đó) để bàn về lễ
hội thì đó là bàn ngọn mà không phải bàn gốc. Bởi vốn dĩ
chữ "lễ" trong lễ hội lâu nay đã bị hiểu sai là đi cúng
lễ với hương vàng, hoa quả, khấn vái…
Muốn bàn gốc, chúng ta phải quay trở về với giáo dục
học đường để chấn chỉnh, bởi những gì chúng ta đang thấy
ngày hôm nay là vết khuyết của từ một, hai, thậm chí ba
thế hệ đã được giáo dục một cách đầy sai lầm về "lễ
giáo" (giáo dục về lễ). Bởi hễ nhắc đến "lễ giáo" là
người ta gắn ngay nó với "sản phẩm phong kiến" bằng một
cách nhìn thiếu thiện cảm. Vì vậy, chữ "lễ" cùng với các
bài học cơ bản làm người khác đã bị bỏ quên trong một
thời gian dài.
Những năm gần đây, chữ "lễ" đang được quan tâm trong
học đường, nhưng hiểu nó thế nào còn là một vấn đề cần
phải bàn tiếp. Bởi "lễ" đâu có phải chỉ gói gọn trong
lĩnh vực "lễ phép" với thầy cô, cha mẹ, bạn bè (tức quan
hệ người - người) mà lễ còn là một trật tự của vũ trụ
muôn loài.
Trật tự của vũ trụ muôn loài có tương quan nhân quả
rất rõ với con người, vì bất cứ một yếu tố nào đi ngược
với lễ đều làm đảo lộn "trật tự" ấy và có thể gây hậu
quả nghiêm trọng đến con người. Thiên ý và Nhân luân bao
giờ cũng phải thuận hợp với nhau, bất cứ sự tàn phá rừng
núi, ao hồ, sông suối nào cũng đều là những hành vi xúc
phạm đến thần minh. Nếu nghiên cứu kỹ về tín ngưỡng đa
thần và cách cúng tế của người Việt xưa mới thấy rõ sự
tôn trọng lễ đối với thiên nhiên của người Việt chi tiết
trong từng việc nhỏ như chặt cây, khai mương, đào
giếng...
Như vậy ở trong nhà, ra ngoài cửa, cho đến động chân,
cất bước, bắt tay vào việc làm không điều gì là không có
lễ. Quét bụi ngược gió là vô lễ, phủi áo quần trước mặt
người là vô lễ, cởi trần tiếp khách là vô lễ, rác không
bỏ vào nơi quy định, ngồi đâu xả rác đó là thiếu lễ…
Ở ý nghĩa xã hội, "nén mình theo lễ" chính là phải
biết điều chỉnh mình theo các nguyên tắc văn hóa ứng xử
trong những hoàn cảnh khác nhau. Với điều này, những
biểu hiện "trực quan sinh động" trong ứng xử gần đây của
người Việt tại các lễ hội đã đến mức báo động.
Ở TP.HCM, có năm tại lễ hội hoa xuân, người ta đổ xô
tràn vào cướp hoa, đến nỗi nhiều chủ hoa phải dùng gậy
đập nát hoa của mình vì không còn cách gì để ngăn tình
trạng "cướp cạn" ấy; đường hoa Nguyễn Huệ cũng gặp những
sự cố như bê trộm những đồ vật trang trí…; sau đêm mừng
Giáng sinh khu vực công viên chung quanh nhà thờ Đức Bà
trắng rác trên mặt cỏ (tình trạng xả rác này cũng diễn
ra tại chùa Phúc Khánh Hà Nội).
Ở Festival Huế, từng xảy những cảnh đập phá, lấy cắp
những sản phẩm trưng bày trong lễ hội. Ở Hà Nội, điển
hình là vụ bẻ hoa tại lễ hội hoa anh đào, và gần đây là
việc phá phách lễ hội hoa trong dịp đón năm mới 2009.
Điều đáng nói, trong những gương mặt phá phách lễ hội
không chỉ có những người trẻ mà có cả những người trung
niên và người già. Đây là một mặt bằng ứng xử văn hóa
rất đáng quan ngại.
Những ngày đầu xuân Kỷ Sửu, ở lễ hội chùa Hương, một
lễ hội cấp quốc gia, người ta chứng kiến những hình ảnh
không đẹp mắt của rác thải trên suối, cách hành xử của
chủ đò, việc nâng giá để "chặt chém" túi tiền của du
khách trong một số dịch vụ gửi xe, ăn uống… Đây cũng là
những chuyện "đến hẹn lại lên" của không ít lễ hội trên
khắp đất nước.
Lễ hội chùa Hương năm nào cũng thu hút rất nhiều sự
chú ý của dư luận. Song gần như chúng ta đều rơi vào vấn
đề "bàn ngọn" qua một số hình ảnh làm chúng ta phật
lòng. Nói một cách khách quan và công bằng, việc tổ chức
và phục vụ lễ hội tại chùa Hương đã được cải thiện theo
từng năm.
Thực tế, không có một lễ hội nào dù tổ chức tốt đến
đâu không có những vấn đề tiệc cực của nó, vì thế chúng
ta nên nhìn nhận sự việc ở mức độ tương đối.
Sống theo lễ không phải là việc đến chùa Hương dâng
lễ mà phải biết "nén mình", điều chỉnh thói quen thường
ngày, tôn trọng những nội quy của chùa, của ban tổ chức
đặt ra. Chúng ta thấy rõ là có rất nhiều biển nội quy
nhưng một bộ phận du khách (chứ không phải vài chục vạn
người ai cũng làm thế) vẫn xả rác xuống suối và bất cứ
đâu trên đường đi.
"Nén mình theo lễ" là cả năm chúng ta đã ăn thịt cá
quá nhiều rồi thì nên dành một, hai ngày ăn chay để đến
viếng cửa Phật cho lòng nhẹ nhàng, thanh tịnh. Nếu du
khách nào cũng nghĩ được như vậy thì làm gì có cảnh thịt
treo, bia rượu bày bán tùy tiện nơi đất Phật bất chấp
phản ứng của giới Tăng Ni, Phật tử.
Chuẩn mực đã có, nội quy cũng được phổ biến, thông
tin báo chí trong nhiều năm nay cũng nhắc đến nhiều,
nhưng tại sao một bộ phận không nhỏ du khách vẫn sống
với lễ hội ở mức "chưa có lễ". Cái lỗi ấy, nếu đổ hết
lên ban tổ chức thì cũng có phần oan uổng, bởi khi lập
công tác chuẩn bị phục vụ lễ hội, họ đã nghĩ đến những
điều tốt đẹp nhất, thành công nhất, đỡ tai tiếng nhất,
nhưng không phải lúc nào thực tế cũng diễn ra giống như
mong muốn.
Những diễn biến tiêu cực là điều có thể kinh nghiệm
và điều chỉnh được qua mỗi mùa tổ chức lễ hội. Đây cũng
không phải là việc làm ngày một ngày hai khi lễ hội diễn
ra theo bầu không khí "thị trường" có kẻ bán người mua
và tham vọng "kinh doanh" lâu dài lợi dụng vào thắng
tích.
Tình trạng không tôn trọng pháp luật biểu hiện trong
nhiều lĩnh vực cuộc sống, càng khiến người dân nghi ngờ
nhiều hơn về các giá trị. Nếu nhìn vào việc tăng giá để
"chặt chém" du khách của một bộ phận kinh doanh nào đó
thì thấy đó là tâm lý khá phổ biến của những người bán
hàng thời kinh tế thị trường. Nếu ở hoàn cảnh có thể bắt
bí được (độc quyền) đối với người tiêu dùng là họ tăng
giá. Tăng giá diễn ra ở những tầm mức rộng lớn trong xã
hội, giữa giá trị thực và giá trị ảo đã được bơm phồng
bằng quảng cáo, nhưng nhiều khi nó vui tai, vui mắt và
ngọt ngào đi vào cuộc sống thường ngày đến mức khó nhận
ra được.
Chúng ta lấy ví dụ, đồ điện tử gia dụng nay đã rẻ đến
bất ngờ so với những lúc giá cao chót vót của nó mấy năm
trước. Giá gạo năm 2008, thực tế gạo ngon, nhập lậu từ
Campuchia qua, giá còn rẻ hơn giá gạo trong nước, nhưng
họ vẫn tung tin đồn thất thiệt để tăng giá gạo một cách
vô tội vạ khiến người dân đổ xô đi mua gạo với giá cắt
cổ. Rồi thì giá xăng dầu, khi tăng tìm mọi cách để tăng
từng ngày từng giờ, nhưng khi giảm thì cứ như nhỏ giọt.
Giá nhà đất ở một nước nghèo như Việt Nam cũng tương
đương, thậm chí cao hơn những nước giàu. Cho đến giá
điện, giá nước, giá tất cả mọi mặt hàng thiết yếu khác
trong từng lĩnh vực đều được người chủ kinh doanh chỉnh
lên một mức quá "chuẩn" để kiếm lời, càng "ảo" trong
chuẩn giá càng kiếm lời nhiều.
Tâm lý kiếm lời ấy đã ăn sâu vào trong lối nghĩ xã
hội, thử hỏi với những người bám vào mùa lễ hội để tạo
nguồn sống trong cả một năm, họ có thể đi ra ngoài cách
nghĩ ấy không?
Luật lệ do con người đặt ra, và cái gì đã bị biến
thành hàng hóa thì thuận mua vừa bán, nhưng trong hoàn
cảnh có thể bắt bí được người khác thì việc nâng giá cao
là thiếu lương tâm. Kiềm lời bằng mọi cách bất chấp đạo
lý, lương tâm cũng đều là do sống thiếu lễ, mà thiếu lễ
thì sẽ có khuynh hướng làm lợi cho mình gây tổn cho
người.
Trong nền kinh tế thị trường, chúng ta tận dụng mọi
cách để "thu thuế" người dân, nên ngay cả trong việc tâm
linh, cúng bái thì cũng không thể tránh khỏi tâm lý đó,
vì thế du khách bỗng dưng phải trở thành một trong những
"thượng đế" bỏ tiền ra đi "mua" không khí lễ hội. Họ mất
tiền nên thông thường họ nghĩ rằng chúng ta phải phục vụ
họ. Trách họ xả rác và trách ban tổ chức phục vụ chưa
hết lòng, chứ không thể trách dòng người đi lễ đông, vì
đó là một nhu cầu chính đáng như bao nhu cầu khác. Mọi
quan hệ thương mại đã sòng phẳng với nhau đến như thế
thì chúng ta cũng nên bình tĩnh để nhìn sự việc sâu từ
trong bản chất.
Ông bà mình xưa đi lễ chùa, vì không mất tiền gì
ngoài lòng thành và sự tùy tâm hỷ cúng nên thấy mình là
chủ của di sản, thắng tích, mọi hành vi làm ô uế, vấy
bẩn lên cửa chùa đều có cảm giác bị thánh thần trừng
phạt. Chính điều đó mà hiểu tại sao ông bà mình mỗi khi
bước chân đi lễ chùa là sửa thân, sửa lòng hướng dẫn con
cháu từ việc không được chỉ trỏ vào tượng thần Phật, vì
như thế là vô lễ, sẽ bị thần thánh quở trách.
Hoa tươi dâng cúng Phật, thánh song không được vứt
chung với rác bẩn mà phải để chỗ sạch cho khô rồi đốt
đi, nếu nó mục thì bón vào gốc cây. Không được khạc nhổ,
tiểu tiện không đúng chỗ vì theo quan niệm tâm linh của
ông bà ta những chỗ đó có thần, quỷ, hoặc những người
khuất mặt trú ẩn, nếu vô tình vấy bẩn lên người họ, họ
sẽ hành cho mình bị ốm đau…
Thiết nghĩ, ngoài việc chờ đợi những tín hiệu vui từ
việc giáo dục đạo đức lối sống có quy mô hơn của cả hệ
thống giáo dục, chúng ta càng phải quan tâm đến các giá
trị tâm linh tôn giáo nhiều hơn nữa bằng hành động sửa
mình nghiêm trang, đưa con cháu đi lễ hội để giáo dục
lòng yêu quý, trân trọng di sản văn hóa của ông cha, chỉ
ra cho con cháu thấy được những mặt tích cực và tiêu cực
đang diễn ra trong lễ hội, chứ không phải mới nhìn vào
một vài biểu hiện phật ý mình mà tẩy chay lễ hội. Bởi
điện ảnh, ca hát, game, trò chơi cảm giác mạnh và nhiều
thứ khác trong đời sống hiện đại vĩnh viễn không thể
thay thế được những giá trị tâm linh, tinh thần đến từ
các lễ hội truyền thống.
Còn rất nhiều những hình ảnh tốt đẹp trong lễ hội rất
đáng để chúng ta dành tặng những lời khen ngợi. Tô hồng
hay bôi đen hình ảnh của lễ hội truyền thống dân tộc một
cách chủ quan thái quá, tùy tiện cũng nên xem đó là một
hành vi không trung thực với chính mình.
Điều chỉnh được mình, sống đúng với lễ cũng có nghĩa
khẳng định mình là một con người. Nếu chúng ta không
quan tâm giáo dục chữ "lễ" ngay từ trong ghế nhà trường
thì càng mở rộng quy mô các lễ hội thì càng thúc đẩy
nhanh quá trình tàn phá di sản. Người đi lễ chùa bao gồm
nhiều thành phần dân chúng không thuần nhất nên rất phức
tạp, nếu không gắn với ứng xử văn hóa, văn minh thì càng
đông người càng làm cho lễ hội trở nên lộn xộn, xô bồ.
Tôn giáo mà biến tướng vào các hành vi cầu tài, cầu
lộc không phải là hướng đi tích cực cho xã hội. Và không
thể có bộ mặt quốc lễ khi những việc như vứt rác đúng
chỗ, vào nơi tôn nghiêm phải ứng xử thế nào cho phải đạo
không được nhà trường quan tâm giáo dục và người dân ý
thức trong cuộc sống của mình. Vận nước lâu dài của dân
tộc chúng ta có lẽ nào lại không liên quan gì đến việc
kịp thời giáo dục người dân sống sao cho đúng với lễ?
Nguyễn Mai Sơn
Bài cùng tác giả:
Nên Nhìn Vào Sự Thật
Nếu người dân thiếu lễ