Cuộc trò chuyện với Trung tướng Hồng Cư, người có mối quan hệ
sâu sắc với cố nhà thơ Hữu Loan, liên tục bị gián đoạn vì những hồi
ức xúc động.
Trung Tướng
Hồng Cư. Ảnh: Hoàng Vy.
Trung Tướng Hồng Cư chính là một trong ba người anh, là anh trai của
nhân vật "nàng" được nhắc đến trong bài thơ ’Màu tím hoa sim’. Và
trong buổi chiều tiễn đưa nhà thơ Hữu Loan về nơi an nghỉ cuối cùng,
ông đã ôn lại những kỷ niệm về tác giả, về một thời đã đi vào quá
khứ với VietNamNet. Hơn ai hết, Trung tướng Hồng Cư thuộc nằm lòng
bài thơ "Hoa tím ngày xưa" dù giờ ông đã 85 tuổi.
"Tôi là người anh thứ
hai của nhân vật nữ trong bài thơ ’Màu tím hoa sim’. Bài thơ bắt đầu
bằng câu: "Nàng có ba người anh đi bộ đội". Ba người anh ấy là những
ai? Người anh thứ nhất là Lê Đỗ Khôi, anh cả của chúng tôi, nguyên
là chính trị viên Tiểu đoàn thuộc Trung đoàn 165, Đại đoàn 312, hy
sinh tại Điện Biên Phủ trước giờ chiến thắng đúng 5 tiếng đồng hồ.
Nhà thơ Hữu Loan tại đại hội Hội Nhà văn
lần thứ V (1995). Ảnh: Nguyễn Đình Toán
Lúc đó quân ta đang tiến vào hầm Đờ-cát-tơ-ri. Anh tôi trong đội
hình của 312 chiến đấu tại các cứ điểm dọc theo sông Nậm Rốm và bị
thương. Sau đó anh trở ra phía sau thì gặp Chính uỷ Trung đoàn 165,
cũng là người cuối cùng trông thấy anh tôi. Người ấy hiện vẫn đang
còn sống, đó là Trung tướng Trần Quang Khánh. Ông có kể lại với tôi
rằng anh tôi bị thương trong trận chiến đấu của ngọn đồi 506.
Nhưng đáng tiếc là
khi trở ra, khi gần đến đồi Him Lam thì gặp đội oanh tạc của quân
Pháp ném bom vào đội hình của những người chở thương binh. Vì thế về
sau việc đi tìm thi thể của anh tôi rất khó. Nhưng cuối cùng Trung
Đoàn 165 vẫn tìm được thi thể anh tôi và sau đó đưa về nghĩa trang
A1. Lúc đó tôi cũng chiến đấu ở Điện Biên Phủ và hai anh em hẹn nhau
giờ chiến thắng sẽ gặp ở hầm Đờ-cát-tơ-ri.
Tôi đã chờ suốt cả
đêm hôm đó nhưng không thấy anh tôi đến. Sáng hôm sau khi đi tìm
Chính uỷ của Trung đoàn 165 thì mới được biết tin anh tôi đã mất. Kể
từ khi thi thể của anh tôi được quy tập về Đồi A1,đúng 50 năm sau
tôi mới có dịp về để thắp hương cho anh, vào dịp kỷ niệm 50 chiến
thắng Điện Biên Phủ.
Tôi là người anh thứ
hai trong bài thơ. Tên khai sinh là Lê Đỗ Nguyên. Nhưng khi đi bộ
đội, tôi ở tiểu đội Phạm Hồng Thái nên tất cả anh em trong tiểu đội
đều đổi họ Phạm Hồng. Do vậy, tôi có cái tên thứ hai là Phạm Hồng
Cư, cũng là cái tên thường dùng trong quân đội. Người anh thứ ba là
Lê Đỗ An, sau này là Bí thư thường trực của TW Đoàn Thanh niên nên
đổi tên là Nguyễn Tiên Phong, khi mất ông là Phó ban Dân vận TW.
Còn nhân vật "Nàng" ở
đây chính là em gái tôi: Lê Đỗ Thị Ninh. Em tôi là người thứ tư
trong gia đình và đã mất trong khi ở khu sơ tán ở huyện Tĩnh Gia,
thời Kháng chiến chống Pháp.
Nhà thơ Hữu Loan trò chuyện với bạn thơ.
Ảnh: Nguyễn Đình Toán
Còn câu chuyện quan hệ với anh Hữu Loan thì trước hết, anh Hữu Loan
là gia sư dạy chúng tôi khi ba anh em còn học ở Thanh Hoá. Anh Hữu
Loan sinh năm 1916 đến nay mất là đã 95 tuổi. Anh Hữu Loan hơn anh
tôi 8 tuổi, hơn tôi 10 tuổi và hơn em tôi 12 tuổi. Khi đó chúng tôi
đang học Tiểu học mà anh Loan thì đã tốt nghiệp trung học và đi làm
gia sư rồi. Ấn tượng trong tôi về anh, đó là một con người cương
trực và yêu văn thơ. Chính anh ấy đã truyền cho tôi tình yêu văn
học.
Cả ba anh em cùng ra
trường Bưởi Hà Nội học trung học rồi tham gia CMT8 và Kháng chiến
chống Pháp chứ không về nhà. Vì thế mới có đoạn thơ: "Một chiều rừng mưa/ Ba người anh trên chiến trường Đông Bắc/ Được tin
em gái mất/ trước tin em lấy chồng".
Trong Kháng chiến
chống Pháp, liên hệ giữa chúng tôi ở Việt Bắc, Đông Bắc và Khu 4
Thanh Hoá rất khó khăn. Suốt thời gian chống Pháp tôi cũng chỉ về
nhà có một lần thôi. Đó cũng là lý do tôi không hề biết em tôi lấy
chồng và cũng không hề biết em tôi đã mất cho tới tận năm 1949. Khi
đó có một hội nghị của Bộ Quốc phòng triệu tập các Chính uỷ, Chính
trị viên. Trong cuộc họp ấy tôi đã gặp anh Võ Trí Sơn, bạn của anh
Hữu Loan và cũng là bạn của gia đình tôi.
Khi gặp tôi, anh Võ
Trí Sơn mừng lắm vì hai người ngoài việc quen biết đã lâu còn có
chung kỷ niệm về hoạt động tiền khởi nghĩa. Lúc đó anh nói với tôi
rằng: "Cô Ninh đã mất rồi"! Tôi bàng hoàng hỏi: "Mất thế nào?" Anh
Sơn bảo: "Cô Ninh đã lấy Hữu Loan và giống như câu chuyện trong
"Màu tím hoa sim". Vì thế tôi biết em gái tôi mất trước khi
biết tin em lấy chồng.
Có thể nói bài thơ ấy
hoàn toàn chân thực. Nó là lời thốt lên từ trái tim của một người
đau khổ. Hoàn toàn đúng sự thật.
Những kỷ niệm của tôi
cũng quy tụ quanh bài thơ "Màu tím hoa sim" và đặc biệt là hai đoạn
thơ tôi vừa kể.
Đến hôm nay, nghe tin
Hữu Loan đã mất, tuy rằng lấy em gái tôi nhưng tôi vẫn gọi Hữu Loan
bằng Anh. Không chỉ bởi Hữu Loan hơn tôi 10 tuổi mà còn làm cho tôi
có những kỷ niệm sâu sắc về một con người cương trực, có bản lĩnh và
rất yêu văn học. Đó là người từng giúp tôi có những cảm hứng, có
những cảm nhận và biết cái hay, cái đẹp của những vần thơ.
Bây giờ Hữu Loan đã
mất, tôi không về đưa tang được... Nhưng tôi nghĩ rằng Hữu Loan sẽ
sống mãi với bài thơ.
Nàng có ba người anh đi bộ đội Những em nàng Có em chưa biết nói Khi tóc nàng xanh xanh
Tôi người Vệ quốc quân xa gia đình Yêu nàng như tình yêu em gái Ngày hợp hôn nàng không đòi may áo mới
Tôi mặc đồ quân nhân đôi giày đinh bết bùn đất hành quân Nàng cười xinh xinh bên anh chồng độc đáo Tôi ở đơn vị về Cưới nhau xong là đi Từ chiến khu xa Nhớ về ái ngại Lấy chồng thời chiến binh Mấy người đi trở lại Nhỡ khi mình không về thì thương người vợ chờ bé bỏng chiều quê...
Nhưng không chết người trai khói lửa Mà chết người gái nhỏ hậu phương Tôi về không gặp nàng Má tôi ngồi bên mộ con đầy bóng tối Chiếc bình hoa ngày cưới thành bình hương tàn lạnh vây quanh
Tóc nàng xanh xanh ngắn chưa đầy búi Em ơi giây phút cuối không được nghe nhau nói không được trông nhau một lần
Ngày xưa nàng yêu hoa sim tím áo nàng màu tím hoa sim Ngày xưa một mình đèn khuya bóng nhỏ Nàng vá cho chồng tấm áo ngày xưa...
Một chiều rừng mưa Ba người anh trên chiến trường đông bắc Được tin em gái mất trước tin em lấy chồng Gió sớm thu về rờn rợn nước sông Đứa em nhỏ lớn lên Ngỡ ngàng nhìn ảnh chị Khi gió sớm thu về cỏ vàng chân mộ chí
Chiều hành quân Qua những đồi hoa sim Những đồi hoa sim những đồi hoa sim dài trong chiều không hết Màu tím hoa sim tím chiều hoang biền biệt Có ai ví như từ chiều ca dao nào xưa xa Áo anh sứt chỉ đường tà Vợ anh chưa có mẹ già chưa khâu Ai hỏi vô tình hay ác ý với nhau Chiều hoang tím có chiều hoang biết Chiều hoang tím tím thêm màu da diết Nhìn áo rách vai Tôi hát trong màu hoa Áo anh sứt chỉ đường tà Vợ anh mất sớm, mẹ già chưa khâu... Màu tím hoa sim, tím tình trang lệ rớm Tím tình ơi lệ ứa Ráng vàng ma và sừng rúc điệu quân hành Vang vọng chập chờn theo bóng những binh đoàn Biền biệt hành binh vào thăm thẳm chiều hoang màu tím Tôi ví vọng về đâu Tôi với vọng về đâu Áo anh nát chỉ dù lâu...
Những Đồi Hoa Sim (Dzũng Chinh phổ nhạc)