Tàu ô phá tháp Missionnaire cướp chuà

… Noel[20] 2007, hàng trăm thanh niên Công giáo Hà Nội với danh nghĩa là "theo giáo hội cầu nguyện hòa bình" đã xông vào địa chỉ 42 phố Nhà Chung đang là trụ sở của Phòng Văn hóa Thông tin , Nhà Văn hóa & Trung tâm Văn hóa Thể thao quận Hoàn Kiếm, phát hàng vạn tờ truyền đơn đòi Nhà nước phải trả lại cho Tòa Tổng Giám Mục khu đất ở địa chỉ này mà họ cho là của Tòa Khâm sứ  (cũ). Họ trưng ra 1 bức thư của người đại diện Tòa Thánh Vatican khi rời Hà Nội vào Sài-gòn năm 1959 cám ơn Tòa Giám Mục Hà Nội đã cho mượn đất để xây dựng Tòa Khâm sứ (cũ). Cuối tháng 1-2008, Tòa Tổng GM Hà Nội chính thức gởi đơn lên Thủ tướng Chính phủ xin lại lô đất số 42 phố Nhà Chung để làm chỗ họp của HĐGMCGVN.

Đến giữa tháng 2-2008, Ban Văn Hóa  trung ương (thuộc Hội Đồng Trị Sự Giáo Hội Phật Giáo Việt Nam) chính thức gởi đơn lên Thủ tướng Chính phủ khẳng định lô đất gọi là của Tòa Khâm sứ (cũ) và kể luôn cả khu đất của Nhà Thờ Lớn Hà Nội đều thuộc khuôn viên chùa Báo Thiên, di sản văn hóa lớn của Phật giáo Việt Nam và như thế lẽ ra là nên được giao về cho Giáo Hội Phật Giáo Việt Nam.

Tình hình tranh chấp càng lúc càng trở nên phức tạp hơn. Chúng tôi không tham gia vào cuộc tranh chấp phức tạp này.

Tuy nhiên chúng tôi không thể không ghi lại lịch sử cụ thể của khu đất bao gồm cả địa chỉ 42, 40 phố Nhà Chung và toàn bộ phố Nhà Chung (hiện nay) rộng đến hàng ngàn m2 đất đều nằm trong khuôn viên của ngôi chùa cổ gần cả nghìn năm và đồ sộ nguy nga bậc nhất nước Nam xưa: Chùa Báo Thiên và Tháp Báo Thiên đã là hình ảnh đau thương của dân tộc ta dưới gót giày quân xâm lược: quân xâm lược Tàu và quân xâm lược Pháp.

Trước hết cần nói rõ về

Tháp Báo Thiên.

Tháp có tên gọi đầy đủ là Đại Thắng Tư Thiên Tháp, xây dựng năm 1057 (Quí Dậu). Tháp cao 12 tầng, không biết nó cao bao nhiêu met bởi trong lịch sử chỉ ghi là vài chục trượng[21] , không rõ là 25, 30, 35 trượng (tức 83m, 100m, 117m),  chỉ biết nhà thơ Phạm Sư Mạnh đời Trần có bài thơ về tháp như sau:

Trấn áp Đông Tây, củng đế kỳ

Khuy nhiên nhất tháp, độc nguy nguy

Sơn hà bất động, kình thiên trụ

Kim cổ nan ma, lập địa chùy

Dịch nghĩa: Trấn áp Đông Tây, giữ vững kinh kỳ / Ngọn tháp vượt hẳn lên giữa trời cao sừng sững / Chiếc cột chống trời đứng đó làm cho non sông yên ổn / Như mũi dùi trên đất xưa nay chẳng hề mòn.

Tháp bị hư hỏng như thế nào thì mỗi sách viết mỗi cách khác nhau:

-         Theo" Sổ tay địa danh Việt Nam" của Đinh Xuân Vịnh (NXB Lao động Hà Nội 1996 ) tr 42 ghi rằng "…cao 12 tầng, là 1 trong An Nam tứ khí. Năm 1258 đời Trần Thánh Tông gió to đổ mất đỉnh tháp, năm 1322 đời Trần Minh Tông sét đánh đổ mất 2 tầng nữa, năm 1406, chỏm tháp Báo Thiên bị gãy. Năm 1884 bị bỏ hoang và đổ nát".

-         Theo sách "Hà Nội nghìn xưa" của Trần Quốc Vượng và Vũ Tuấn Sán (NXB Hà Nội 1979) và sách "Hà Nội nửa đầu thế kỷ 20" của Nguyễn văn Uẩn (NXB Hà Nội 1994) tập II, tr 543 thì ghi rằng "…Thời Minh thuộc, tướng giặc Vương Thông bị nghĩa quân Lam Sơn vây khốn trong thành Đông Quan, chúng đã phá các chùa chiền, vơ vét chuông khánh đồng để đúc binh khí chống lại quân ta. Tháp và chùa Báo Thiên bị phá hủy  nặng nề và chuông Báo Thiên bị mất".

-         Tr 544 ghi thêm "Năm Giáp Dần 1434, vua Lê Thái Tông mở mang khu vực Hồ Gươm, sai thợ khéo dựng lại chùa Báo Thiên, còn ngôi tháp đổ không xây lại được nữa. Chỗ nền tháp cũ chỉ còn là 1 gò đất cao… thành nơi họp chợ của dân phường Báo Thiên, đôi khi dùng làm chỗ hành hình tội nhân".

Như vậy có thể khẳng định tháp Báo Thiên chỉ tồn tại đến trước khi Lê Thái Tổ lên ngôi (1428). Nhưng vì sao mà tháp bị đổ thì vẫn còn là 1 nghi vấn vì Trần Quốc Vượng , Vũ Tuấn Sán, Nguyễn văn Uẩn cho rằng bị Vương Thông phá, còn Đinh Xuân Vịnh lại cho rằng bị gió to, sét đánh…

Truy lịch sử trước đời Lê, thì Đại Việt Sử Ký Toàn Thư của Ngô Sĩ Liên (NXB Văn hóa Thông tin 2004, tập II, tr 41) có ghi chuyện "Vương Thông nước Minh vì trận thua ở Tốt Động, quân khí gần hết, bèn phá chuông Qui Điền và đỉnh Phổ Minh (trong An Nam tứ khí) để làm súng đạn và ống phun lửa…"

Trận Tốt Động (chữ Tốt cũng đọc là Tụy, Toại) nổ ra ngày 7 và kết thúc ngày 10 tháng 10 năm Bính Ngọ (1426) và sau đó Vương Thông thua chạy về cố thủ ở Đông Quan (Hà Nội ). Nhưng trong phần dịch chú, chuông Qui Điền được cho là của chùa Một Cột và đỉnh Phổ Minh thì lại cho là ở phủ Thiên Trường (Nam Định). Tôi thiết nghĩ là nhà dịch chú đã lầm lẫn, vì tháp Phổ Minh (cao 14 tầng) thờ vua Trần Nhân Tông và chùa Một Cột cách xa nhau hàng mấy trăm km đường bộ, hơn nữa sau trận Tốt Động, Vương Thông bị vây khổn ở Đông Quan, đâu còn cơ hội nào về phủ Thiên Trường ở Nam Định? Do đó, chúng tôi thiết nghĩ có thể nhà dịch chú đã hiểu lầm cái chóp tháp đúc bằng đồng ra cái đỉnh (vạc) và án khảo nội đoạn này kể chuyện Vương Thông đến chùa Báo Thiên nấu chảy dại hồng chung và chóp tháp bằng đồng để đúc súng đây. Vả lại phải là chùa và tháp Báo Thiên mới thuộc Tứ Đại Khí mà thôi.

Từ những án khảo nội trên có thể kết luận tháp Báo Thiên bị đổ là vì Vương Thông phá đi để lấy chóp đồng. Đến đời nhà Lê thì tháp Báo Thiên không còn nữa

Bây giờ bàn đến việc

Chùa Báo Thiên biến mất là vì đâu?

Điều này rất quan trọng bởi có ý tưởng xuyên tạc rằng khi xây dựng Nhà Thờ Lớn thì ngôi chùa đã không còn nữa, hoặc chỉ là 1 đống hoang tàn đổ nát vô chủ? Trong ĐVSKTT tập II, tr 41 có ghi việc vua Lê Thái Tông đại trùng tu chùa Báo Thiên năm 1434. Ngày nay trong chùa Lý Quốc Sư vẫn còn lưu giữ bức gấm thêu sắc tứ chùa Báo Thiên đời Cảnh Hưng cuối thế kỷ 18.

Như vậy là cho đến đầu thế kỷ 19, chùa Báo Thiên vẫn còn nguyên vẹn là 1 ngôi chùa sắc tứ (tất nhiên là không còn tháp Báo Thiên). Bởi vấn đề chùa Báo Thiên có liên quan đến GM Puginier, cho nên cần sưu tầm những tư liệu có liên quan đến Puginier.

Việt Nam sử lược của Trần Trọng Kim có ghi việc F.Garnier mời Puginier từ Kẻ Sở về Hà Nội làm thông ngôn. Lúc đó (1873) F.Garnier đóng quân ở Trường Thi và  đã lấy chùa Báo Thiên (bên  cạnh đó) giao cho GM ở và làm việc cho gần. Tổng tập Nghìn năm Văn hiến Thăng Long Hà Nội , tập I, 2007, tr(?)   có ghi rằng GM Puginier cho cất tạm thêm  mấy gian nhà gỗ bên trong khuôn viên chùa. Nhưng F.Garnier chiếm mà không giữ được Hà Nội bao lâu vì y bị quân Cờ Đen giết chết, quân Pháp  rút về Nam, giao Hà Nội lại cho triều đình Huế theo hòa ước 1874. GM lại trở về Kẻ Sở, tuy vậy chùa Báo Thiên lúc đó dù chưa bị phá huỷ nhưng với mấy gian nhà gỗ do GM  dựng tạm đã trở thành ngôi nhà thờ Công giáo được các thày kẻ giảng người Việt trông coi.

Trong sách "Hà Nội pendant la période héroique" của Masson, Hà Nội 1912, tr(?)  có tả lại cảnh nhà thờ này: "Nhà thờ mới dựng giống như 1 ngôi đền Á Đông, có gian giữa rộng với nhiều cột bằng gỗ lim…"Mãi cho đến khi H.Riviere đánh chiếm Hà Nội lần thứ II (1882) thì nhà thờ mới có 3 cố Tây về cai quản. Masson (sách đã dẫn trên) có kể lại chuyện ngôi nhà thờ này bị đốt phá.

Năm 1883, H.Riviere bị quân Cờ Đen giết chết. Các nơi có quân Pháp đóng bị tấn công. Tại khu vực nhà thờ này có 1 tiểu đội Pháp đóng (cùng với 1 số giáo  dân  được cấp súng làm vệ binh). Đêm 19-5-1883, số lính tráng này bị tấn công, nhà thờ bị đốt phá tan tành. Ba cố Tây (Landais có tên Việt là Cố Lan, Rival – Cố Mỹ, Bertrand – Cố Phước) dẫn thủ hạ chạy sang ẩn ở chùa Bà Đá bên cạnh (được xây dựng từ khoảng cuối thế kỷ 15, tương truyền để thờ 1 tượng đá hình người đàn bà lượm được ngay dưới chân tháp Báo Thiên xưa), được sư cụ chùa Bà Đá che chở cho nên không bị bắt giết (Việc này Chu Thiên có đề cập đến trong sách "Hùng khí Thăng Long"). Rồi khi quân Pháp được tăng viện, chiếm lại khu đất này, thì nhà thờ đã bị đốt phá, những gian nhà gỗ bị cháy rụi, những phần khác của chùa xưa còn trơ lại những mảnh đống nham nhở đổ nát.

GM Puginier muốn xây dựng mới hoàn toàn, nhưng nhận thấy tính cách pháp lý của vấn đề chưa ổn, bèn bàn với Công sứ Bonnal và được Bonnal bày mưu, giao hết trách nhiệm về tay Tuần phủ Nguyễn Hữu Độ. Tuần Độ lập kế rất kín kẽ chi ly: trước hết gọi các kỳ hào phường Báo Thiên (mà hầu hết là giáo   dân)  lên bắt làm đơn xin cào sạch mọi di tích của chùa Báo Thiên cũ với lý do là chùa đổ nát để vậy dễ gây tai nạn nguy hiểm. Sau đó Tuần Độ cho đi tìm chủ nhân của khu đất này. Thì chùa được xây dựng từ thời nhà Lý (thế kỷ 11) "đất vua, chùa làng, phong cảnh  bụt" làm sao có ai dám nhận mình là chủ? Vả lại trước đây F.Garnier lấy chùa còn khang trang giao cho Puginier làm chỗ ở và chỗ làm việc rồi, mọi động thái sau này của Tuần phủ Nguyễn Hữu Độ chẳng qua chỉ là  pháp lý  hóa 1 việc đã rồi mà thôi. Thế là Tuần Độ đem mảnh đất "vô chủ"ấy giao hết cho GM Puginier để làm Nhà Thờ Lớn. (Những sự việc kể trên đều được đích thân Bonnal kể lại với tất cả niềm hãnh diện của 1 công sứ Pháp đã trí tuệ đóng góp cho sự nghiệp của đạo Công giáo trong tập bút ký Bonnal: Souvenirs. Villebonnet đăng lại toàn bộ và dẫn chú tập bút ký này năm 1929, (NXB) Librairie Orientaliste Paul Genthner 13 rue Jacob, Paris VIe, trang 125).

Những chứng cứ này còn được 1 nguồn khác xác nhận, đó là sách Hà Nội nửa đầu thế kỷ 20 của Nguyễn văn Uẩn, NXB Hà Nội 1995, tập II, tr 547 trong đó còn kể lại việc GM Puginier kiếm tiền xây dựng nhà thờ bằng quyên góp và xổ số. GM đã mở nhiều đợt xổ số: cuộc xổ số năm 1884 thu được 10 vạn đồng, cuộc xổ số năm 1886 được 6 vạn đồng. Nhà Thờ Lớn được khánh thành ngày 23-12-1887. Nguyễn văn Uẩn lấy tư liệu từ Masson:Hà Nội pendant la période héroique 1873-1888. Madrolle guide  Hanoi 1912

Còn về

Chùa Bà Đá

thì do đâu mà ở trong khu đất này vẫn được nguyên vẹn?

Chùa Bà Đá được dựng lên để thờ 1 tượng đá hình người đàn bà nhặt được nơi chỗ chân tháp Báo Thiên đã bị phá năm 1426. Đến 1786, chùa bị phá huỷ và tượng Bà Đá bị mất. Sau đó chùa được trùng tu và 1  tượng Phật bằng đá được thế vào. Tuy vậy chùa vẫn mang tên là chùa Bà Đá, tên chữ là Linh Quang Tự.

Chùa Bà Đá không phải di dời ra khỏi khu vực phố Nhà Chung vì Nhà Chung nhớ ơn cứu mạng của sư cụ đối với 3 giáo sĩ Pháp là Landais, Rival, Bertrand trg đêm 19-5-1883 quân Cờ Đen tấn công Nhà Chung bắn giết giáo sĩ.

Điều cuối cùng là

Tòa Khâm sứ.

Theo đúng ngữ nghĩa thì Tòa Khâm sứ không phải là Tòa Đại sứ, lý do là vì Vatican chưa bao giờ lập Đại sứ với Việt Nam. Tòa Khâm sứ là cơ quan đại diện cho Tòa Thánh làm việc với Giáo hội[22](với các Giám Mục) . Tòa Khâm sứ lập ra năm 1925[23], ban đầu đặt ở Huế, đến năm 1951 dời ra Hà Nội và đến 1959 thì dời vào Sài-gòn. Lý do vì sao Tòa Khâm sứ Tòa Thánh Vatican lại không để ở Hà Nội là: Vatican không chịu nhìn nhận Chính phủ VNDCCH mà chỉ nhìn nhận Chính phủ VNCH ở Sài-gòn như là người đại diện duy nhất của nước Việt Nam .(Năm 1954, hiệp định Geneve tạm thời  chia đất nước Việt Nam thành 2 vùng tập kết quân đội, đợi ngày hiệp thương tổng tuyển cử  hòa bình thống nhất . Nhưng nhà đương cuộc Sài-gòn không chịu hiệp thương , Vatican thì không chịu công nhận Chính phủ VNDCCH ở Hà Nội . Vì vậy Chính phủ ở Hà Nội trục xuất Khâm sứ và tịch thu Tòa Khâm sứ.).

Tóm lại, chùa Báo Thiên ở Hà Nội xưa quả thật đã là nạn nhân cực kỳ đau khổ của các thế lực xâm lược nước ngoài. Lịch sử của chùa và tháp Báo Thiên có liên quan với thiên cổ hùng văn Bình Ngô Đại Cáo của Nguyễn Trãi, với "máu lệ những kẻ tôi trung tấm lòng tiết nghĩa rạng cùng tuyết sương[24]"của Nguyễn Tri Phương và Hoàng Diệu.

Tuy chùa và tháp Báo Thiên không  còn trên bản đồ thành phố Hà Nội nhưng chứng tích lịch sử thì vẫn rành rành ra đấy, 120 năm (1887-2007) đối với 1 đời người thì là dài, nhưng đối với lịch sử thì chẳng là bao lăm cả, dù vật đổi sao dời, dù mưu thâm  kế độc, thế nào rồi cũng tìm ra được sự thật sáng ngời.

Ôi! Một  mảnh đất của Tổ Quốc thấm đẫm mồ hôi, nước mắt và máu đào của dân tộc, đang bị người lăm le cướp mất thêm lần nữa!