Như chúng ta đã biết, sang đầu thế kỷ 20, sĩ phu Việt-Nam đã chuyển hướng đấu tranhsang nhiều hình thức khác nhau và mặc dâu phong trào Duy Tân, Đông Kinh Nghĩa Thục tan rã, nhưng các “hạt nhân” của nó đã ăn sâu vào long nhân dân Vịêt-Nam….Cho nên sĩ phu Việt-Nam đã “thua keo này bày keo khác”…và lần này nắm vào số binh lính Việt-Nam trong hang ngũ Pháp.

Công tác tuyên truyền và vận động binh lính Việt-Nam trong hàng ngũ Pháp

Mặc dầu đang “hợp tác”với Pháp (lần thứ hai 12-1897 – 1909) nhưng lãnh tụ nghĩa quân Yên Thế Hoàng-Hoa-Thám vẫn bị mất liên lạc với một số sĩ phu chủ trương bạo động, để trù tính một cuộc vùng dậy khác và đối tượng là binh lính Việt-Nam trong hang ngũ Pháp.

Các sĩ phu một mặt viết sách, viết báo, làm thi ca, dạy học, diễn thuyết một cách công khai hợp pháp, để hô hào bỏ cũ theo mới, kêu gọi lòng yêu nước của nhân dân; mặt khác đội lốt các thầy bói, thầy tướng số đến những nơi đông đảo như đền Kiếp Bạc, là nơi thờ Đức Trần Hưng Đạo, đền Thành Gióng là nơi thờ Đức Phù Đổng Thiên Vương, đền Phủ Giầy là nơi thờ Công Chúa Liễu Hạnh…để bói toán, cầu cơ v.v…., nhưng xen lồng việc tuyên truyền, khêu gợi lòng ái quốc, thúc đẩy khởi nghĩa v.v…Tất nhiên binh lính Việt Nam cũng bị phương sách này thu hút đông đảo.

Hà Nội là nơi mà các sĩ phu nhắm trước nhất….Tại Phố Cửa Nam có một cửa hàng vừa bán cơm vừa cho trọ, khách hang ra vào tấp nập, đa số là binh lính, cai, đội, bồi bếp….Ngoài ra còn có một số khách ở các nơi lại…. Tất nhiên các “thầy tướng số” không thể không chiếu cố đến nơi này và trải qua những cuộc “bói toán”, “đi lại”, các “thầy tướng số” đã trở nên than mật với một số binh lính thuộc pháo đội công vụ, trung đoàn 4 pháo binh, như Đội Bình, Đội Nhân, Đội Cốc, Cai Ngà, Bếp Xuân, Bếp Nhiếp v.v….Rồi từ chỗ thân mật, các “thầy tướng số” lại còn làm cho họ thấy sự đối xử tàn tệ của bọn sĩ quan Pháp đối với họ, và sự chênh lệch quá đáng về quyền lợi giữa một binh lính Pháp đồng cấp với binh lính Việt Nam…Vì các uất hận chồng chất từ lâu, nay có người nhắc tới, nên nó có những hiệu quả lạ lung và việc “nhập đảng” không còn bao xa nữa…

Sauk hi đã tổ chức xong các nhân vật nội ứng, nhiều cuộc họp bàn bí mật được tổ chức tại nhà “thầy tướng” Nguyễn Văn Phúc tức Lang Sẹo ở phố hang Buồm và một kế hoạch tổng quát sau đây được vạch ra:

“sẽ lợi dụng một dịp nào đó, có tiệc chiêu đãi của các sĩ quan và binh lính Pháp, bỏ thuốc độc vào đồ ăn của chúng; sau khi chúng trúng thuốc độc mê say rồi, thì sẽ khởi sự phân nhiệm như sau: cánh thứ nhất khoảng 200 người tập trung tại khu Lò Lợn, để đánh vào khu Đồn Thuỷ(khu nhượng điạ); cánh thứ hai ẩn náu dưới các thuyền gần nhà máy thuốc lá, đánh vào cửa Bắc (thành); trong khi cánh thứ ba tập trung ở khu cột cờ và được Nghĩa quân (rất nhiều) từ Sơn Tây về yểm trợ , đánh vào cửa Tây – Các chi tiết có thể thay đổi theo tình hình”.

Cuộc binh biến đáng lẽ đã nổ ra ngày 15-11-1907, nhưng vì các nội ứng, vào giờ chót đã xin hoãn, nại cớ chưa có đủ đạn, mặc dầu Nghĩa quân đã đến địa điểm chỉ định và ẩn núp trong các nhà dân để chờ súng hiệu là tiền quân….Đến 21 giờ, là giờ ấn định, không thấy gì lại phân tán….

Lần thứ hai định vào ngày 16-5-1908 nhưng một trong các nội ứng thuộc pháo đội công vụ xin hoãn vì “điềm không thuận lợi”…..

Lần thứ ba : Vào hạ tuần tháng 6 năm 1908 vụ rối loạn ở Trung Kỳ chưa dứt hẳn thì Pháp lại điên đầu về vụ binh biến ở Hà Nội…

Ngày 24-6-1908, Thiếu Tướng DE NAYS-CANDAU, chỉ huy trưởng pháo binh Đông Dương, nhận được một thơ nặc danh của một tên Việt gian nói rằng đang có âm mưu binh biến ở Hà Nội, có cả thường dân lẫn quân nhân Việt Nam của nhiều đơn vị khác nhau tham dự, mà những kẻ cầm đầu phần nhiều thuộc pháo đội công vụ và một viên Cai thuộc trung đoàn 4 Pháo binh….

Cũng thời gian trên, trung uý DELMONT-BEBET, pháo đội trưởng công vụ, được báo cáo về một thái độ khả nghi của một viên đội thuộc pháo đội nàyvà một viên cai thuộc trung đoàn 4 Pháo binh cả hai cũng được đề cập đến trong thơ nặc danh gửi Thiếu Tướng DE NAYS-CANDAU.

Trước các tin này, Thống Sứ Bắc Kỳ là MOREL ra lệnh mở cuộc điều tra công khai…Thấy bị động nên tất cả đồng ý là phải gấp rút hành động, nếu không thì sẽ bị bắt cả….

Ngày 27-6-1908, vào lúc 20 giờ, những người phụ trách nhà bếp có chân trong tổ chức binh biến, đã thả thuốc độc vào súp như kế hoạch đã định….Ngay sau đó có tới 125 tên Pháp thuộc trung đoàn 4 pháo binh và 80 tên khác thuộc trung đoàn 9 bộ binh thuộc địa bị trúng độc năm bất tỉnh. Nhưng chưa đến giờ (21 giờ) nên tất cả các toán kể cả Nghĩa quân bên ngoài chưa tiến hành thì tên cai Trương, một người theo công giáo (tên gọi tôn giáo Ca-tô La-mã thời thực dân và Bảo Đại cùng Diệm, Thiệu) đến nhà thờ Hà Nội báo cho cố Ân, một cố đạo ngưới Pháp, biết là có âm mưu đánh úp Hà Nội trong đêm. Lập tức cố đạo Ân gọi điện thoại báo cho các ấp liên hệ Pháp biết. Cùng lúc ấy Trung Tướng PIEL, Tổng tư lệnh quân đội Pháp, được tin báo là các quân sĩ Âu châu thuộc trung đoàn 4 pháo binh và trung đoàn 9 bộ binh thuộc địa ở trong thành đã bị đầu độc, hiện một số lớn đã nằm bất tỉnh….Rồi Thống Sứ MOREL, vài phút sau đó, báo tin cho Tướng PIEL biết có những cuộc tập hợp nghi ngờ ở chung quanh thành….

Lập tức lệnh đàn áp cuộc binh biến được ban hành và nhờ những biện pháp này mà quân Pháp thoát hiểm….; mặt khác, những kẻ bị đầu độc được giải độc ngay, không một tên nào bị vong mạng- Vì chất độc là thứ cà độc dược , không nặng lắm; đồng thời những quân sĩ bị tố cáo trong thơ ngày 24-6-1908, các người phụ trách nhà bếp và những kẻ bị nghi ngờ dính líu đến vụ đầu độc đều bị bắt giam đồng loạt. Còn các quân sĩ khác bị tước khí giới, giữ tại trại để điều tra. Ngoài ra, tại thành phố, thực dân Pháp cũng cho lệnh giới nghiêm, cử các toán tuần tra tung ra các cửa ô, vây từng khu phố, bắt các giới chức dân sự liên hệ tới vụ đầu độc, kể cả những người tình nghi….

Về phía Nghĩa quân ở bên ngoài không thấy súng hiệu nổ, biết là có trở ngại hay có chuyện chẳng lành nên đã phân tán hết….

Sau một cuộc điều tra Pháp được biết:

1. Các ông ĐỘI BÌNH, ĐỘI CỐC, ĐỘI NHÂN …chủ mưu nội ứng…

2. Âm mưu này đã có từ cuối năm 1907 và đã bị “hoãn” tới 2 lần, do lãnh tụ Nghĩa quân Yên Thế (hiện lúc này đang “hợp tác” vớI Pháp) thực thi và Kỳ ngoại Hầu Cường Để, cụ Phan Bội Châu v.v….đang ở Nhật chủ mưu…..

Rồi một mặt Pháp truy tố ra toà đại hình những người đóng vai chánh và những người đồng loã trong vụ binh biến….

Kết quả 13 người bị tử hình, 6 người bị xử tử hình khiếm diện, 4 bị tù chung than và tên 70 người bị tù hữu hạn.

Ngày 8-7-1908, tại đường Cột Cờ Hà Nội, các ông ĐỘI BÌNH, ĐỘI CỐC, ĐỘI NHÂN bị chem. đầu trước và đem đi bêu ở Ô Cầu Rền, Ô Cầu Giấy và chợ Mơ (Bạch Mai).

Vài hôm sau, 10 người còn lại là các ông HAI HIÊN, “thày tướng” NGUYỄN VĂN PHÚC tức Lang Sẹo, CAI TỐN, ĐỖ ĐẢM v.v….đền nợ nước.

Các người khác bị đầy đi Côn đảo….

Mặt khác, theo lệnh toàn quyền KLOBUKOWSKI, quân Pháp sửa soạn tiến quân “trừng phạt’ lãnh tụ HOÀNG HOA THÁM.

Cuộc binh biến nói trên, mà người ta quen gọi là vụ “vụ Hà Thành đầu độc”, cho ta thấy mấy điểm sau đây:

1. Cuộc đầu độc này đã đánh dấu một “bước ngoặc” trong lịch sử kháng Pháp của dân tộc ta: Binh lính Việt Nam trong hang ngũ Pháp chống Pháp.

2. Công tác điều tra, tuyên truyền và tổ chức còn vụng về, nhiều sơ hở, nên không bảo mật được

3. Cuộc binh biến có tính cách cục bộ này, nếu không bị đập tan từ đầu, thì rồi ra nó cũng sẽ bị bóp chết, vì nó chưa đủ điều kiện để thành công….

4. Mặc dầu cuộc binh biến đã bị đập tan, nhưng nó mở đầu cho nhiều cuộc binh biến khác, mà chúng ta sẽ tìm hiểu trong những trang kế tiếp…..

¨ Diễn biễn trong thành Hà Nội

¨ Các cánh quân tiếp ứng bên ngoài

Lực lượng tiếp ứng bên ngoài gồm 3 cánh quân:

• Một đội nghĩa quân chống Pháp được lệnh đánh thẳng vào Đồn thủy phía bờ sông (nằm ở vị trí bệnh viện Quân đội 108 ngày nay);
• Một mũi chờ sẵn trên các thuyền đậu gần một xưởng thuốc lá (có lẽ là trên bờ hồ Trúc Bạch hay hồ Tây) tiến đánh thẳng vào cửa Bắc.
• Cánh quân thứ ba, trong đó 20 người là người của Hoàng Hoa Thám, được trang bị súng lục, chờ sẵn trước vọng lâu của phủ Toàn quyền, chuẩn bị đánh trại lính khố đỏ ở phía Tây (của nơi tập kết).

Cả ba cánh quân sẵn sàng chờ hiệu lệnh tiến công từ trong thành phát ra. Chờ đợi mãi không thấy hiệu lệnh tiến công như đã hẹn từ trong thành vọng ra, các cánh quân biết là bị lộ. Theo lệnh của Hoàng Hoa Thám, nghĩa quân ở các hướng khẩn trương rút ra ngoài để khỏi bị quân Pháp bắt.

¨ Phản ứng của nhà cầm quyền Đông Pháp

Xử tử

Thủ cấp của Dương Bé, Tư Bình và Đội Nhân bị xử trảm ngày 8 tháng Bảy năm 1908 trong vụ "Hà Thành đầu độc"

Hội đồng đề hình (Commission criminelle) thành lập ngày 28 Tháng Sáu năm 1908 có De Mirabel làm chánh thẩm, Duvillier (sau bị thay thế bởi Bosc) và Villain làm bồi thẩm. Công tố viên là Grillaud des Fontaines kết tội lính Việt "xâm phạm nền an ninh của chính phủ Bảo hộ".^[2] Ngày 8 tháng 7 năm 1908, quân Pháp đưa 3 người đầu tiên: Đặng Đình Nhân, Nguyễn Trị Bình (Tư Bình), và Nguyễn văn Cốc (Dương Bé) ra xử chém ở phía trước cột cờ Hà Nội (tại vườn hoa Chi Lăng ngày nay). Sau đó quân Pháp bêu đầu của các nghĩa quân bị chém, nhằm ra oai và khủng bố tinh thần dân Việt, để làm thui chột sự phản kháng của người Việt yêu nước.

Ngày 3 tháng Tám năm 1908 xử tử thêm ba người: Nguyễn Văn Hiên (Bếp Hiên), Cai Ngà, và Bếp Xuân. Ngày 29 thì hành quyết ba người nữa: Lang Sẹo, Cai Xe và Cai Tôn. Cuối cùng ngày 27 Tháng Mười Một năm 1908 thì bốn người cuối cùng bị chém: Đỗ Văn Đàm (Đồ Đàm), Đội Hổ, Lý Chánh, và Vinh. Ngoài 13 người phải tội chém, Hội đồng đề hình tuyên án sáu người khác tử hình khiếm diện, tổng cộng là 19 bị tội phải chết.^[3] Địa điểm chém là Vườn Bàng ở gần chợ Bưởi. Mộ tập thể không đầu của 9 người này lúc đầu chôn ngay tại pháp trường. Về sau khi người Pháp lấy Vườn Bàng làm xưởng nhuộm thảm thì mộ bị chuyển tới một khu đất thuộc Nghĩa Đô Từ Liêm. Năm 1988, ngôi mộ này đã được xác định chính xác là nằm tại vườn nhà ông Nguyễn Đức Hỷ, xóm 2 phường Nghĩa Đô, quận Cầu Giấy Hà Nội.

Án tù

Ngoài những án tử hình, Hội đồng đề hình xét bốn người bị tù khổ sai chung thân, 26 bị khổ sai hữu hạn (5-20 năm tù), và 10 bị án 1-5 năm tù. Tổng cộng hình án là 59 người.^[4]

Tham khảo

• Hoàng Cơ Thụy. Việt sử khảo luận. Paris: Nam Á, 2002.

Chú thích

1. ^ Hoàng Cơ Thụy. Trang 1468.
2. ^ Hoàng Cơ Thụy. Trang 1469.
3. ^ Hoàng Cơ Thụy. Trang 1469.
4. ^Hoàng Cơ Thụy. Trang 1469.

HNM -20/09/2004 14:39

Cách đây 94 năm, dưới sự chỉ đạo của cụ Hoàng Hoa Thám và cụ Phan Bội Châu, một kế hoạch táo bạo được vạch ra: Nghĩa quân cụ Đề Thám sẽ đầu độc, làm tê liệt 2000 lính Pháp đóng tại Hà Thành, tạo thời cơ thuận lợi cho số nguỵ quân nổi dậy, phối hợp với nghĩa quân từ nhiều hướng đánh vào giải phóng Hà Nội. Vụ việc bất thành, song nó thể hiện tinh thần quật khởi, ý chí quyết tâm không chịu làm nô lệ của nhân dân ta.

Ông Hỷ bên mộ cụ Hai Hiên

Đầu thế kỷ XX, tại Hà Nội xuất hiện những tổ chức và những vụ bạo động chống lại thực dân Pháp. Trong đó, có phong trào Đông Du và Duy Tân hội là hai phong trào có uy tín. Ngoài ra, còn có tổ chức Đông Kinh Nghĩa Thục - một tổ chức tiêu biểu cho tinh thần yêu nước thời kỳ này. Ảnh hưởng lan rộng của Đông Kinh Nghĩa Thục làm bọn thực dân hoảng sợ, nhất là khi, các nhà hoạt động cách mạng biết xoáy vào số binh lính người Việt có tư tưởng bất mãn vì thái độ đối xử của chính quyền thực dân. Nhiều binh lính ở Hà Nội, Nam Định, Bắc Ninh tự nguyện đứng sang hàng ngũ những người yêu nước.

Một kế hoạch tỉ mỉ đã được vạch ra. Toàn bộ lực lượng được chia làm ba mũi: Một đội quân đánh thắng vào Đồn Thuỷ phía bờ sông. Một đội khác chờ sẵn trong các thuyền gần xưởng thuốc lá, từ Cửa Bắc đánh thốc vào thành. Đội thứ ba, trong đó có 20 người của Đề Thám được trang bị súng lục chờ sẵn ở đám đất trước cửa Vọng Lâu phủ Toàn quyền để đánh ngay vào trại lính khố đỏ ở phía Tây. Hiệu lệnh là 3 phát súng đại bác.

Theo mệnh lệnh: Đêm 27-6-1908, nhân lúc quân đội Pháp mở tiệc chiêu đãi các sĩ quan, quân ta sẽ thực hiện cuộc khởi nghĩa. Nhiệm vụ quan trọng nhất trong toàn bộ kế hoạch là phải đầu độc nhằm làm tê liệt hơn 2000 lính Pháp tại Hà Nội. Người trực tiếp chỉ đạo việc đầu độc là cụ Bếp Hiên tức Hai Hiên cùng một số đầu bếp khác như Bếp Xuân, Bếp Nhiếp... đều là người của cụ Hoàng Hoa Thám đang làm việc tại các đơn vị lính Pháp ở Hà Nội.

Ngau sau khi hơn 200 tên lính bị trúng độc, lệnh báo động khẩn cấp được loan ra. Số lính người Việt - lực lượng nội ứng chủ yếu của kế hoạch khởi nghĩa - lập tức bị tước hết vũ khí và bị cấm trại không cho ra ngoài...

Đã quá giờ "G", các toán nghĩa quân cùng lực lượng phối hợp ém sẵn ở các vị trí, chỉ chờ hiệu lệnh bằng tiếng súng nổ là hành động, nhưng càng đợi càng vô vọng... Biết vụ việc đã bại lộ, theo mệnh lệnh của Đề Thám, số binh lính khẩn trương rút lui theo các ngả, tránh rơi vào vòng vây của giặc.

Thì ra, toàn bộ kế hoạch khởi nghĩa đã được mật thám Pháp đánh hơi từ trước, nên đã có kế hoạch đề phòng. Hành tung của cụ Hai Hiên - người chỉ đạo cuộc đầu độc - đã bị mật thám Pháp để ý từ lâu, chúng lường trước âm mưu binh biến của số binh lính người Việt, nên khi xảy ra cuộc khởi nghĩa đã kịp thời hành động.

Sau khi vụ khởi nghĩa thất bại, ngày 28-6-1908, Hội đồng Đề hình được thành lập. Có 13 người bị xử tử hình. Trong danh sách bị hành quyết có cụ Hai Hiên và một số bính lính người Việt như cụ Nguyễn Trí Bình, cụ Dương Bé, cụ Đặng Đình Nhân. Ngày 17-7-1908, 3 cụ Bình, Bé và Nhân bị đem ra xử chém.

Một tác giả người Pháp, có tên là Ajalbert, miêu tả giờ phút lâm chung của các cụ: "... Tóc búi ngược trên trán, những người tù bị cột chặt trước bọn đao phủ mặc đồ đen, lưỡi lê tuốt trần... Những người sắp chết muốn nói. Dương Bé cất tiếng bảo kẻ hành hình mình: - Anh hãy bảo cho vợ tôi, có lẽ đang đứng ở trong đám đông kia rằng, nếu đầu tôi được lìa ngọt lưỡi khỏi cổ, thì tôi thưởng cho anh 5 đồng bạc. Đặng Đình Nhân thì nhắn vợ ghi 3 chữ "Phó Đề đốc" lên linh bài thờ mình. Nguyễn Trí Bình, với một giọng quyết liệt đã nói: - Tôi cảm ơn những người Âu đã đến đây đông để nhìn tôi chết... Chết như thế này là một cái chết nhẹ nhàng... "

Hành quyết xong 3 người lính dũng cảm, bọn thực dân đem đầu của họ đi bêu nhằm thui chột tinh thần yêu nước của nhân dân ta.

Ba tháng sau, ngày 7-10-1908, bọn chúng tiếp tục hành quyết 9 người còn lại tại Vườn Bàng gần chợ Bưởi. Cũng như 3 người lính đã bị hành hình trước đó, 9 chiến sĩ yêu nước đã bị bọn đao phủ chặt đầu mang đi nơi khác, còn xác thì chôn chung vào một hố. Sau khi Tổng đốc Hà Đông cùng giặc Pháp lấy vườn Bàng làm nơi nhuộm thảm, ngôi mộ các nghĩa quân được chuyển tới một khu đất khác.

Mãi tới năm 1988 - tức là 80 năm sau vụ "Hà Thành đầu độc" xảy ra, ngành Văn hoá thông tin mới xác định được 9 ngôi mộ này đang nằm trong vườn nhà ông Nguyễn Đức Hỷ, tại xóm 2, phường Nghĩa Đô, quận Cầu Giấy.

Vụ "Hà Thành đầu độc" tuy thất bại, song ý nghĩa của nó đối với phong trào yêu nước đầu thế kỷ 20 ở Việt Nam đã được các nhà sử học ghi nhận. Đây là minh chứng lịch sử rất có giá trị của cuộc khởi nghĩa này. Năm 2000, khu mộ đã được ngành Văn hoá thông tin công nhận là di tích lịch sử và giao cho UBND quận Cầu Giấy trực tiếp quản lý. Nhưng hiện tại, nó vẫn chưa được xây dựng tương xứng với tầm vóc một di tích lịch sử cách mạng của Thủ đô, nhất là khi Hà Nội đang tiến tới kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội. Thiết nghĩ, cấn sớm có phương án xây phần mộ của 9 cụ; nghiên cứu, xác định danh tính của từng cụ trong khu mộ để nhân dân có điều kiện hương khói, góp phần giáo dục truyền thống yêu nước và tự hào dân tộc cho các thế hệ mai sau.

Bài, ảnh Trần Minh

► "100 năm vụ “Hà Thành đầu độc”

Bài tham gia cuộc thi viết “Cả nước cùng Thủ đô hướng tới 1000 năm Thăng Long - Hà Nội”:

https://www.hanoimoi.com.vn/vn/print/24888/

► Kỳ 1: Quyết không lùi bước

https://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=265072&ChannelID=89

► Kỳ 2: Xử chém người anh hùng

https://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=265242&ChannelID=89

► Kỳ 3: Lễ tế sống

https://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=265437&ChannelID=89

► Kỳ 4: Cô hàng cơm dũng cảm

https://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=265665&ChannelID=89

► Kỳ 5: Người trung với nước

https://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=265849&ChannelID=89

► Kỳ cuối: Bia đá lưu danh

https://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=266058&ChannelID=89